Wrzawa dyskusja na temat wątpliwej trwałości domów budowanych w technologii szkieletowej nie ustaje od lat. Zwolennicy murowanej konstrukcji twierdzą, że dom szkieletowy nie przetrwa nawet 100 lat. A co, jeśli Ci powiemy, że najstarszy dom szkieletowy ma PONAD 700 lat? To nie żart. I wcale nie jest to słynny Fairbanks House z USA, lecz budynek na terenie Europy. W tym artykule omówimy kilka najstarszych domów w technologii szkieletowej, które udowadniają, że trwałość budynku zależy w dużej mierze od jakości wykonania.
Co znajdziesz w artykule?
Najstarsze domy szkieletowe w Europie
Na świecie istnieją setki budowli, które udowadniają, że technologia szkieletowa może wykazywać się bardzo wysoką wytrzymałością. Wiele z nich do dziś przyciąga turystów ze względu na swoje znaczenie sakralne, historyczne i architektoniczne. Świątynie, kościoły i inne miejsca kultu zbudowane przy użyciu technik szkieletowych często pełniły i nadal pełnią kluczowe role w praktykach religijnych i życiu społeczności.
Poniższy przegląd najstarszych domów szkieletowych będzie poniekąd stanowił odpowiedź na często zadawane pytanie: Ile lat wytrzyma dom szkieletowy? Jak zaraz się przekonasz, wiele zachowanych budynków wytrzymało nawet kilkaset lat.
Ständerbau w Quedlinburgu – najstarszy dom szkieletowy w Niemczech (1310 r.)
Niemcy słyną z miasteczek pełnych fachwerkowych (szachulcowych) domów. W Quedlinburgu (Saksonia-Anhalt) znajduje się jeden z najstarszych tego typu obiektów w Europie – tzw. Ständerbau przy Wordgasse 3, obecnie mieszczący Muzeum Budownictwa Fachwerkowego.
Jego konstrukcję datuje się na ok. 1310 r., co czyni go najstarszym domem szkieletowym w Quedlinburgu, a według wielu źródeł nawet najstarszym zachowanym domem ryglowym w całych Niemczech.
Konstrukcja szkieletowa
Nazwa Ständerbau odnosi się do specyficznej techniki – jest to budynek wzniesiony w systemie słupowym: wysoki drewniany szkielet oparty na potężnych pionowych słupach biegnących od fundamentu aż po dach. Pomiędzy tymi słupami wsunięto poziome belki stropowe dzielące wnętrze na kondygnacje, a ściany wypełniono materiałem. Taka wczesna forma konstrukcji fachwerkowej (tzw. Hochständerbau) była charakterystyczna dla XIII–XIV wieku i różni się od późniejszych, bardziej dekoracyjnych odmian.
Pierwotnie budynek ten służył prawdopodobnie jako kamienica mieszkalno-magazynowa zamożnego mieszczanina. Przetrwanie Ständerbau do dziś to efekt ciągłego użytkowania i dostosowywania, ale też pewnej izolacji – Quedlinburg przez wieki nie doznał większych zniszczeń wojennych, a w okresie NRD wiele ze starych domów przetrwało w niezmienionej postaci (choć zaniedbanych).
Po 1990 r. rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę prace konserwatorskie, by uratować unikatową zabudowę miasta wpisanego na listę UNESCO. Ständerbau odrestaurowano i zaadaptowano na muzeum, które prezentuje rozwój konstrukcji ryglowych od XIV do XIX w. oraz metody ich renowacji. Dzięki temu budynek ten zachowano, wzmacniając jego konstrukcję, ale eksponując oryginalne elementy (np. imponujące pionowe słupy konstrukcyjne).
Kościół klepkowy w Urnes – budynek w technologii szkieletowej w Norwegii (1130 r.)
W północnej Europie najstarsze drewniane konstrukcje to często budowle sakralne, które otaczano szczególną czcią. Przykładem są norweskie kościoły stavkirke (klepkowe), wznoszone w średniowieczu z bogato rzeźbionego drewna. Kościół w Urnes (region Sogn og Fjordane, Norwegia) jest najstarszym zachowanym kościołem klepkowym – jego budowę datuje się na ok. 1130 r.
Ten drewniany kościół stoi na brzegu fiordu Luster od niemal 900 lat i w 1979 r. wpisano go na listę UNESCO jako zabytek o uniwersalnej wartości. Urnes stavkirke pełnił funkcję świątyni parafialnej, a jednocześnie był prywatną kaplicą możnowładczą w epoce wikińsko-wczesnochrześcijańskiej.
Konstrukcja szkieletowa
Jego konstrukcja to mistrzostwo nordyckiego ciesielstwa: solidne pionowe słupy (stave) tworzą ramę, do której przymocowane są pionowe deski ścian, a całość wieńczy wysoki, stromego dachu gont. Kościół zdobią oryginalne rzeźbione ornamenty (np. słynny motyw splecionego „stylu Urnes” na portalu wejściowym) pochodzące częściowo z jeszcze wcześniejszej świątyni na tym miejscu.
Stan zachowania kościoła w Urnes jest wyjątkowo dobry dzięki kilku czynnikom. Po pierwsze, jego znaczenie religijne i symboliczne sprawiło, że przez wieki był pielęgnowany przez lokalną społeczność – regularnie naprawiano dach, zastępowano spróchniałe gonty czy fragmenty belek nowymi, ale w sposób tradycyjny. Po drugie, już w XIX wieku norweskie środowiska konserwatorskie (stowarzyszenie Fortidsminneforeningen) wykupiły i objęły ochroną kilka najcenniejszych kościołów stavkirke, w tym Urnes, chroniąc je przed rozbiórką czy zaniedbaniem.
W efekcie Urnes przetrwał z dużą częścią oryginalnej XII-wiecznej struktury, uzupełnionej niezbędnymi wstawkami.
Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy – najstarsze budynki szkieletowe w Polsce (1654 i 1656 r.)
W Polsce najstarsze drewniane budowle to głównie kościoły – zarówno konstrukcji zrębowej (wieńcowej), jak i szkieletowej. Wyjątkowym przykładem tej drugiej kategorii są Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy na Dolnym Śląsku. Są to protestanckie świątynie o konstrukcji ryglowej (szachulcowej), wzniesione w połowie XVII w. na mocy pokoju westfalskiego. Kościół Pokoju w Jaworze zbudowano w latach 1654–1655, a Kościół Pokoju w Świdnicy w latach 1656–1657.
Konstrukcja szkieletowa
Oba uważane są za największe drewniane budynki sakralne o konstrukcji szkieletowej w Europie – ich powierzchnia to ok. 1100–1200 m² każdy, mieszcząc nawet po 5–7 tysięcy wiernych.
Powstały z drewna, gliny i słomy (bez użycia gwoździ) jako budowle tymczasowe, wzniesione pod presją ograniczeń (musiano je zbudować poza murami miasta, w ciągu roku, bez wież i z materiałów nietrwałych). Mimo to, dzięki kunsztowi inżynierskiemu architekta Albrechta von Säbischa, okazały się niezwykle solidne.
Ich technika konstrukcyjna to klasyczny mur pruski: ciężki szkielet z drewnianych belek wypełnionych plecionką z prętów oblepioną gliną (szachulcem), ustawiony na ceglanej podmurówce dla izolacji od gruntu. Wnętrza wykonano w większości z drewna (empory, stropy, ołtarze) i bogato ozdobiono polichromią oraz snycerką barokową.
Obecna funkcja
Oba Kościoły Pokoju przetrwały do dziś, co jest ewenementem – inne świątynie protestanckie z tego okresu (tzw. ucieczkowe czy graniczne) nie dotrwały XIX wieku. Ich stan zachowania jest dobry dzięki ciągłej funkcji liturgicznej (od XVII w. do dziś służą lokalnym parafiom ewangelickim, z przerwą w Świdnicy w okresie II wojny światowej). Użytkownicy dbali o nie, dokonując niezbędnych napraw: wymiany poszycia dachowego, uzupełniania tynków glinianych w ścianach, wzmacniania fundamentów.
W XX w. przeprowadzono profesjonalne prace konserwatorskie – np. w latach 80. i 90. XX w. kompleksowo odrestaurowano konstrukcję i wystrój, zabezpieczając osiadanie budynków. Dzięki temu oryginalna konstrukcja z XVII w. (w tym imponujący drewniany szkielet) pozostała w dużej mierze nienaruszona, a uzupełnienia wykonano w sposób respektujący historyczne techniki. W 2001 r. oba kościoły wpisano na listę UNESCO jako dziedzictwo światowe, co potwierdziło ich wyjątkową wartość.
Maison Adolph w Colmarze – najstarszy dom szkieletowy we Francji (1350 r.)
W Europie Zachodniej bogata tradycja domów szachulcowych (o ryglowej konstrukcji drewnianej wypełnionej gliną lub cegłą) sięga średniowiecza. Przykładem jest Maison Adolph w Colmarze (Alzacja, Francja), uważany za najstarszy dom w tym mieście. Został wybudowany około 1350 r. jako kamienica mieszkalna rodziny Adolph.
Konstrukcja szkieletowa
Parter budynku wykonano z kamienia (widoczne są ostrołukowe gotyckie okna), natomiast wyższe kondygnacje mają konstrukcję drewnianą. W XVI wieku dobudowano trzecią kondygnację oraz szczyt w formie dekoracyjnego pruskiego muru (drewniany szkielet wypełniony materiałem). Maison Adolph pełniła funkcję mieszkalno-handlową w sercu średniowiecznego Colmaru, będąc świadectwem statusu zamożnej rodziny mieszczańskiej.
Dom Adolphów przetrwał stulecia w stosunkowo dobrym stanie, choć przeszedł pewne modyfikacje. Pod koniec XIX w. usunięto oryginalne maswerkowe okna gotyckie (których fragmenty pochodzące z XIV w. były wyróżnikiem fasady). Mimo tych zmian budynek zachował średniowieczną substancję – zwłaszcza jego drewniany szkielet i układ jest autentyczny.
Obecna funkcja domu
Obecnie Maison Adolph jest chronionym zabytkiem i atrakcją turystyczną Colmaru, Stanowi cenny przykład, jak w Alzacji konserwowano tego typu domy – poprzez dostosowanie (dobudowy kolejnych kondygnacji w XVI w.), ale z poszanowaniem oryginalnej struktury.
Fairbanks House – najstarszy dom szkieletowy w USA (1637 r.)
Historia najstarszego domu w technologii szkieletowej w USA
Fairbanks House to najstarszy zachowany drewniany dom o konstrukcji szkieletowej w Ameryce Północnej. Został zbudowany około 1637–1641 roku w miejscowości Dedham w stanie Massachusetts przez angielskiego osadnika Jonathana Fairbanksa dla niego, jego żony Grace oraz ich dzieci. Analizy dendrochronologiczne drewna potwierdziły, że budowę rozpoczęto w 1637 r., a główne elementy ukończono najpóźniej w 1641 r.
Dom pozostawał własnością i siedzibą kolejnych pokoleń rodziny Fairbanks przez osiem generacji – od XVII wieku aż do początku XX wieku. Dzięki ciągłemu użytkowaniu i przekazywaniu z rąk do rąk w obrębie jednej rodziny budynek przetrwał w stosunkowo dobrym stanie do czasów współczesnych. W 1904 r. powstało stowarzyszenie rodzinne Fairbanks Family in America, które przejęło opiekę nad domem, doprowadziło do jego konserwacji i udostępnienia jako muzeum historii kolonialnej.
Fairbanks House został uznany za National Historic Landmark (Narodowy Pomnik Historii) w 1961 r. i wpisany do krajowego rejestru zabytków USA.
Konstrukcja najstarszego domu szkieletowego w USA
Jak to możliwe, że budynek zbudowany z drewna, bez specjalistycznych technologii prefabrykacji, przetrwał aż tyle lat? Kluczem jest dobra konstrukcja.
Fairbanks House ilustruje technologię szkieletu ryglowego (ang. timber frame) stosowaną przez kolonistów z Europy w XVII w. Wszystkie obciążenia przenoszone są przez drewniany szkielet złożony ze słupów, rygli, belek stropowych i krokwi.
Połączenia wykonano tradycyjnymi metodami ciesielskimi – na wręby, czopy i kołki drewniane, przy minimalnym użyciu metalowych gwoździ (te pojawiały się głównie przy mocowaniu poszycia czy gontów dachowych, ze względu na ich ówczesny deficyt i koszt). Dach pierwotnie pokryty był prawdopodobnie drewnianym gontem. Duży centralny komin z cegły (które mogły być częściowo importowane z Anglii lub wypalane na miejscu) zapewniał ogrzewanie i wentylację dymu z palenisk.
Taka konstrukcja okazała się bardzo trwała – drewno dębowe i właściwe zabezpieczenie przed wilgocią sprawiły, że dom przetrwał bez zasadniczych uszkodzeń ponad 380 lat.
Najstarsze konstrukcje szkieletowe w Azji
Budynki w Azji potwierdzają, że drewno jest niezastąpionym, ekologicznym i odnawialnym surowcem, wykorzystywanym w budownictwie przez kultury z całego świata. Domy szkieletowe możemy oglądać także w Azji, gdzie konstrukcja słupowo-ryglowa jest znana od tysięcy lat.
Świątynia Hōryū-ji koło Nary, Japonia (711 r.)
Hōryū-ji (法隆寺) w miejscowości Ikaruga koło Nary w Japonii jest powszechnie uznawana za kompleks zawierający najstarsze zachowane drewniane budynki świata. Główne obiekty – Kondō (Złota Hala) oraz pięciokondygnacyjna pagoda – pochodzą z końca VII lub początku VIII wieku n.e., co potwierdzają zarówno kroniki, jak i badania dendrochronologiczne (rdzenie drzew użytych w pagodzie ścięto ok. 590–610 r.).
Pierwotnie świątynia została ufundowana w 607 r. przez księcia Shōtoku, jednak po pożarze w 670 r. została odbudowana do ok. 711 r. – i to te ponad 1300-letnie struktury przetrwały do dziś. Hōryū-ji pełni funkcję buddyjskiego klasztoru (świątynia sekty Shōtoku) i do dziś jest miejscem kultu, a jednocześnie bezcennym zabytkiem (lista UNESCO od 1993 r.).
Konstrukcja szkieletowa
Budynki Hōryū-ji reprezentują klasyczną japońską konstrukcję słupowo-ryglową. Wykonano je z drewna cyprysowego hinoki, z użyciem zaawansowanych złączy ciesielskich (czopy, wręby) bez użycia gwoździ. Pagoda o wysokości 32 m opiera się na centralnym słupie (maszcie) zakotwiczonym w kamiennym fundamencie – ta technika, wraz z elastycznymi połączeniami belek, pozwoliła konstrukcji przetrwać liczne trzęsienia ziemi. Kondō (główna hala) to masywna dwukondygnacyjna budowla o rozbudowanym systemie podpór i wsporników (japońskie tokyō) podtrzymujących okap dwuspadowego dachu.
Stan zachowania tych budowli jest wynikiem japońskiej filozofii konserwacji: świątynia była regularnie poddawana „gojunen-sōgō-zōei” – generalnemu remontowi co kilkadziesiąt lat, podczas którego usuwano uszkodzone elementy i zastępowano nowymi z zachowaniem oryginalnej techniki. Dzięki temu większość głównych elementów konstrukcji wciąż pochodzi z okresu Asuka (VII–VIII w.), a te które musiano wymienić – wykonano tradycyjnymi metodami, co utrzymuje ciągłość autentycznej formy.
Przykładowo, wielka restauracja z lat 1934–1953 wzmocniła fundamenty i wymieniła nieliczne spróchniałe belki, ale ogólna struktura nie zmieniła się od starożytności.
Najstarsze zachowane budynki w technologii szkieletowej – podsumowanie
Najstarsze zachowane domy i budowle szkieletowe świata rozciągają się od japońskich świątyń z VII w., poprzez średniowieczne fachwerkowe domy Europy z XIII–XIV w., kolonialne domostwa i kościoły XVII-wiecznej Ameryki, aż po unikatowe przykłady z innych regionów. Ich przetrwanie nie jest dziełem przypadku – w każdym przypadku zadziałał czynnik ludzki (ciągłe użytkowanie, troska konserwatorska, status zabytku) lub sprzyjające warunki (izolacja geograficzna, mikroklimat).
Różne kultury wypracowały odmienne metody utrwalania takich budowli:
- Japonia i Chiny – poprzez cykliczną odbudowę lub naprawy respektujące tradycję;
- Europa – poprzez prawny protektorat nad zabytkami i pieczołowitą restaurację;
- kraje nordyckie – przez nadawanie budowlom wartości symbolicznej (kościoły, siedziby rodowe) i przekazywanie ich kolejnym pokoleniom;
- Ameryka – przez przekształcanie w muzea i zabytki edukacyjne.
W efekcie, dziś możemy podziwiać konstrukcje skansenów, które pamiętają czasy dawnych imperiów i kultur, stojąc w niemal niezmienionej formie. Każdy z tych obiektów jest nie tylko atrakcją historyczną, ale i skarbnicą wiedzy o dawnych technikach budowlanych, a ich zachowanie dowodzi, że właściwie pielęgnowane drewno potrafi oprzeć się niszczącemu działaniu czasu.